De polyvagaal theorie is een relatief nieuwe theorie in de psychologie die zich richt op de rol van het autonome zenuwstelsel bij het reguleren van onze emoties en gedragingen. De polyvagaal theorie is ontwikkeld door Dr. Stephen Porges, een psycholoog en neurowetenschapper. Deze theorie heeft in de afgelopen jaren veel aandacht gekregen vanwege de impact die het kan hebben op de manier waarop we denken over en omgaan met mentale gezondheid.
Eerder werd beschreven dat het autonome zenuwstelsel, als een systeem, uit twee takken bestaat.
- Het (ortho)sympathisch deel stuurt aan op mobilisatie. Het zorgt voor de energie om in beweging te komen, zodat je kunt handelen/werken, vechten en vluchten. Hier gaan de zenuwen vooral naar je ledematen toe.
- Het parasympathisch deel stuurt aan op immobilisatie. hier gaan de zenuwen naar je spieren, organen en zintuigen. Dit deel zorgt voor rust, opbouw, herstel, ontspanning, maar ook voor bevriezen en verstijven.
Stephen Porges heeft met zijn polyvagaal theorie, de werking van het autonome zenuwstelsel verder uitgewerkt. En hij heeft zich gefocust op één zenuwstreng uit het parasympatische zenuwstelsel, namelijk de Nervus Vagus.
Deze theorie biedt ons de mogelijkheid om de relatie tussen stress en klachten op een dieper niveau te begrijpen en te behandelen.
De polyvagaal theorie stelt dat er nog een andere tak van het autonome zenuwstelsel is: de ventrale vagale tak. Deze tak is betrokken bij sociale interactie en verbinding, en wordt geactiveerd wanneer we ons veilig en verbonden voelen met anderen. De theorie stelt dat de ventrale vagale tak van het zenuwstelsel een belangrijke rol speelt bij het reguleren van onze emoties en het onderhouden van gezonde relaties.
Het polyvagale systeem
Eén van de pijlers van de Polyvagaal theorie is de hiërarchie van het autonome zenuwstelsel. Als reactie op signalen uit de omgeving, zijn er 3 opeenvolgende stadia mogelijk:
- Het is veilig. Het ventrale parasympathische deel van het zenuwstelsel neemt de regie over; we zijn ontspannen en kunnen sociaal contact en verbinding aangaan.
- Er dreigt gevaar. Het sympatische deel van het zenuwstelsel neemt de regie over. Dit kennen we van het ‘fight/flight/freeze’ mechanisme waarbij er heel veel spanning in het lichaam komt om weerstand te kunnen bieden aan gevaar en jezelf te mobiliseren tot vechten of vluchten.
- Het is levensbedreigend. Het dorsaal parasympatische deel van het zenuwstelsel treedt in werking; we remmen af, vertragen of haken af. We bevriezen, worden immobiel en/of dissociëren.
(Bron: polyvagaalplatform.nl)
Volgens de polyvagaal theorie is het belangrijk om te begrijpen hoe ons autonome zenuwstelsel reageert op verschillende situaties, zodat we beter kunnen begrijpen waarom we ons op een bepaalde manier voelen en reageren.
Wanneer we ons bijvoorbeeld gestrest of angstig voelen, kan ons lichaam in de sympathische modus komen, waardoor we ons klaarmaken om te vechten of vluchten. Dit kan leiden tot een verhoogde hartslag, snellere ademhaling en verhoogde spierspanning. In deze modus wordt onze alarmknop geactiveerd, er dreigt gevaar en zetten we ons lichaam actief in paraatheid. Veel mensen benoemen dit ook wel als “Ik sta de hele dag AAN.”
Wanneer we ons daarentegen veilig en verbonden voelen, kan ons lichaam in de ventrale vagale modus komen, wat kan leiden tot een gevoel van kalmte en ontspanning. Hierin wordt de alarmknop (paraatheid) uitgeschakeld, en mag het lichaam ontspannen. Wat zorgt voor een open houding, zachtheid, veiligheid, vertrouwen en bereidheid tot verbinding. En hier zijn dan weer veel mensen naar op zoek “Ik wil ook wel eens UIT staan.”
De polyvagaal theorie kan ook worden gebruikt om te begrijpen waarom sommige mensen moeite hebben met sociale interacties of het aangaan van relaties. Als iemand bijvoorbeeld moeite heeft om de ventrale vagale tak van het zenuwstelsel te activeren, kan hij of zij moeite hebben om zich veilig en verbonden te voelen met anderen. Dit kan leiden tot sociale angst, isolement en problemen met het aangaan van gezonde relaties.
Hoewel de polyvagaal theorie nog in ontwikkeling is, kan het ons helpen om een beter begrip te krijgen van de manier waarop ons lichaam reageert op verschillende situaties en hoe dit ons gedrag en emoties kan beïnvloeden.
De 3 systemen
1. Het dorsaal vagale systeem is het oudste systeem.
Dit is het eerste mechanisme en bestaat al sinds de meest primitieve levensvormen. Het is de zenuw die zorgt dat het organisme bij gevaar inkrimpt of samentrekt en de lichaamsfuncties vertraagt. Het is verbonden met de organen, het kan zorgen voor herstel. Bij bedreiging van (levens)gevaar bevriezen we en als dit niet helpt dan vallen we letterlijk stil. Ook wel “shutting down” genoemd. Op zo’n moment draait het dan om je energie te behouden en overleven.
Gedrag: Je ‘voor dood houden’, verstijving van bepaalde spieren, je doet alsof je niet bestaat en mogelijke dissociatie. Dit zijn allemaal vormen van passieve vermijding.
2. Het sympatisch systeem zorgt dat het lichaam in paraatheid wordt gesteld bij dreiging. Het activeert het lichaam, en gaat over op de vecht of vlucht respons. Dit uit zich vooral in romp en ledematen. De activatie van het lichaam om je klaar te maken voor de meer primitieve vecht en vlucht responsen. Dit is een actief vermijdingssysteem; je staat paraat; je hartfrequentie verhoogt, je schrap zetten, pantseren/bewapenen, of je gaat jezelf beschermen of reflexmatig wegduiken.
Dit sympatisch systeem is lastig tot rust te brengen, omdat het specifiek bedoeld is voor het creëren van actie.
3. Het ventrale vagale systeem ook wel ‘sociaal systeem’ genoemd is het jongste systeem, en recent ontwikkeld. Het is alleen bij zoogdieren aanwezig.
Dit systeem zorgt er voor dat we in contact blijven met elkaar. Het gaat om veiligheid en verbonden voelen. Bij een conflict blijven we, in dit systeem, communiceren met elkaar ipv dat we direct gaan vechten of vluchten. De ventrale vagus speelt een belangrijke rol bij het vermogen tot communicatie. Wanneer we ons veilig en verbonden voelen in de situatie blijft dit systeem actief.
Hier ligt de lichamelijke basis voor onze vaardigheid in sociaal contact. Deze zenuw geeft ons de mogelijkheid tot kalmeren en geruststellen en is verbonden met het hart. Een belangrijke functie van het sociale systeem is de beschermende of defensieve mobilisatie en immobilisatie te beheersen. Het zorgt ervoor dat we vanuit rust en veiligheid verder kunnen, en ons dus niet AAN hoeven te houden, alert hoeven te blijven of ons moeten afremmen of bevriezen. Het geeft ruimte.
Hoe beïnvloeden ze elkaar?
Het is belangrijk te beseffen dat dit autonome zenuwstelsel sterk verbonden is met onze zintuigen en ons denken. Dat wat we voelen, ruiken, proeven, zien en horen, en onze perceptie op dat wat we hiervan vinden of hoe we hier op reageren is van grote invloed op wanneer er welk systeem wordt geactiveerd.
Het dorsale systeem, het oudste systeem, onderdrukt bij hevige stress ( ook wel pijn en angst) het sympathische systeem (het vechten en vluchten) en blokkeert het sociale systeem (verzorgen en verbinden). Het zet dus elke activatie uit.
Psychologisch wil dat zeggen dat wanneer er stress optreedt, de dorsale vagus, compassie en begrip voor anderen laat verdwijnen. In ‘levensbedreigende’ situaties heeft vechten, vluchten en laat staat communiceren en verbinden geen zin meer. Wat we dan wel doen is ons slap houden, niet aanwezig zijn en/ of niets meer voelen.
Maar,… in onze westerse wereld hebben we weinig echt levensbedreigende situaties, en komen deze dus meer voor in ons hoofd. Bijvoorbeeld wanneer we ons moeilijke of lastige situaties voorstellen, of we voelen stress voor spannende momenten als een gesprek, negatieve emoties, bloedprikken of wat dan ook, wat voor jouw als echt spannend of bedreigend over kan komen.
In een mildere maar toch ook dreigende situatie (wanneer je pijn ervaart of bang bent) onderdrukt het sympathische systeem op zijn beurt het sociale systeem. Dan krijgt vechten of vluchten voorrang op communiceren, verzorgen en verbinden.
Wanneer dit systeem geregeld aanstaat, wat veelal gebeurt wanneer je altijd haast hebt, werkdruk of stress ervaart, of wanneer er veel boosheid in je zit, dan kan iemand dit systeem als ‘energiek’ en ‘normaal’ beleven. Want deze persoon is dat immers gewend, een buitenstaander ziet dan iemand die druk doet, in een staat van opwinding is en wellicht neemt de ander ook wel de gevolgen van uitputting waar.
Het sociale systeem, de ventrale vagus, heeft het vermogen om de andere systemen af te remmen en tot rust te brengen. Ook als die actief zijn, zoals bij chronische stress. Wanneer we ons veilig kunnen voelen komt er ruimte voor verbinding en verzorging van jezelf.
Dit systeem kan je helaas nog niet meteen alleen aanzetten. De andere twee systemen belemmeren je hierbij. Om dit systeem meer op de voorgrond te zetten en te activeren heb je een ander nodig. In behandeling wordt hier als eerste aan gewerkt. Je hebt een veilige, oordeelloze en aanmoedigende situatie nodig om dit systeem te kunnen activeren. De trainingen mindfulness en zelfcompassie zijn hier vooral op gericht.
Wat gebeurt er bij bedreiging?
Wanneer we in een bedreigende situatie terecht komen, gaan we over op een oriënterende bevriezing. We gaan onderzoeken of we in gesprek kunnen gaan. Zo ja, dan verbinden we ons met de persoon en gaan we het gesprek aan. En wordt het sociale systeem wordt geactiveerd.
Wanneer we denken dat we met praten deze situatie niet opgelost krijgen, door observatie van de situatie of door eerdere ervaringen, dan gaan we over op een ouder systeem en gaan we vechten en vluchten. Ons lichaam wordt in paraatheid gesteld en we gaan ervoor; we gaan er tegen in of we rennen weg (letterlijk of figuurlijk).
Als blijkt dat dit ook niet voldoende werkt dan gaan we proberen om onze meest primitieve en laatste strategie toe te passen. We trekken ons terug, we verstijven, of belanden in depressie of een letterlijke shutdown, we dissociëren of ons lichaam schakelt alle functies uit.
Op allerlei manieren kunnen we dreiging ervaren, door stress, emoties, gedachten en trauma. Je kunt dan denken aan een onveilige omgeving, gemis van liefde of emotioneel afwezige ouders, enorme druk of eisen die je opgelegd krijgt en waar je aan moet voldoen vanuit je ouders, school, vrienden, werk, of denk aan seksueel misbruik, mishandeling of pijn en angst ten gevolgen van ziekte, ongeluk of het overlijden van een dierbare. Wanneer je door ziekte of ongeval je lijfelijke reacties niet meer kent of begrijpt kan dit ook als bedreigend of onveilig ervaren worden. Dan is je lichaam een onveilige situatie geworden.
Nog maar het begin.
Wat we nu vanuit de polyvagale theorie kunnen zien en begrijpen is hoe we door geconditioneerde reacties gestuurd worden door het dorsale en sympatische systeem, en hoe die de overhand hebben in ons dagelijks leven. We leven vanuit een gevaar en jaag systeem, en hierdoor wordt ons sociale of ook wel zorg en kalmering systeem niet of nauwelijks ontwikkelt. Het wordt door deze twee systemen geremd.
Ik hoop dat je door dit stuk wat meer bent gaan begrijpen hoe ons automatische zenuwstelsel hierin functioneert, en dat je ook weet dat we hierdoor meer inzicht hebben in waarom het zo belangrijk is om je bewust zijn te ontwikkelen. Je opmerkzaamheid kan je hierbij helpen, om je automatische impulsen en reactiepatronen te herkennen en om dan een andere keuze te maken, namelijk die van verbinden en verzorgen. Je kunt bewust kiezen voor het sociale systeem.
Samenvatting
Mensen met chronische pijn (op welke manier dan ook, stress is dan ook pijn) willen die pijn niet meer voelen. Ze wil ervan weg. Dat kunnen ze doen door zich sterk te houden en de pijn of de klachten te negeren (sympatisch systeem).
En het dorsale systeem helpt daarbij met een innerlijke ‘shutdown’ om het maar niet meer te hoeven voelen. En kun je in een staat van niet meer voelen (gevoelloos) komen, met als gevolg dat er kans bestaat dat je over je grenzen heen gaat ( je voelt ze immers niet meer) en toe werkt naar chronische vermoeidheid of een burn-out.
Wanneer je op deze manier leeft kan je ook merken dat je moeite hebt met het begrijpen van de emoties van anderen of de signalen van je naasten. Je kunt het moeilijk inschatten, je leeft vanuit angst en niet vanuit vertrouwen. En dan is de mogelijkheid tot verbinden ver te zoeken.
Mensen die pijn ervaren worden intern gedreven om hier bij weg te gaan. Terwijl juist het omgekeerde, er naar toe gaan en er voor zorgen het meest helpend is.
Deze vecht en vluchtmodus, om maar niet te hoeven voelen of met de pijn om te gaan, is ook een van de redenen waarom mensen ook niet makkelijk open staan voor de mening van anderen of de hulp die aangeboden wordt, laat staan zelf om hulp vragen.
Hulp vragen
En dat is juist wat je mag gaan doen. Hulp vragen.
Want het is bijna niet mogelijk om zelfstandig uit deze staat van zijn te komen. Je krijgt met al je automatische reacties en impulsen deze systemen niet uitgezet en het sociale systeem van verbinden, herstellen, verzorgen en kalmeren aangezet.
Daarom is hulp vragen zo belangrijk!
De ander kan een veilige omgeving voor je creëren waarin je weer durft te ontspannen, en daarna weer te verbinden en te zorgen voor jezelf. Op een hele andere manier. Wanneer dit weer lukt kun je leven vanuit vertrouwen en op een manier die echt bij je past die jou ondersteunt op een gezonde en helpende manier.
Hoe mooi is het dat ons lichaam dit allemaal in zich heeft en wij als mensen elkaar hierbij kunnen helpen.
De hulp en ondersteuning die ik vanuit mijn praktijk bied, is vooral gericht op dat sociale systeem. Samen gaan we onderzoeken welke impulsen en patronen er in jou aanwezig zijn, vanuit de twee systemen en welke krachten vanuit het sociale systeem zitten in jou. Hoe meer je weet hoe jij van binnen werkt en hier bewust van wordt, hoe meer keuze vrijheid je krijgt om elk moment te kiezen om het anders te doen. Om je te verbinden met jezelf en je veilig te stellen.
Wanneer je eenmaal weet hoe je het sociale systeem aan kunt zetten, en dit kan ik je uit eigen ervaring vertellen, is dat zo fijn en helpend. Er komt innerlijke rust, er is veel minder dreiging waardoor je veelal in dit systeem leeft en de andere systemen krijgen hierdoor minder kans om het over te nemen. Bevrijdt jezelf van gevaar en biedt je veiligheid.
Wil jij hier meer over weten of wil je hulp.
Ik ben er voor je.
Liefs,
Laila Visser
06-51751792
Info@lailavisser.nl